Question

Atmosferin quruluşu necədir?

Answer 1

Atmosfer bir-birindən temperaturuna, qaz tərkibinə görə fərqlənən bir neçə qata ayrılır. Onun aşağı qatı - troposfer (yun. "tropos" - dönmə, dəyişiklik) istiliyi aşağıdan, günəş şüaları ilə qızdırılan Yer səthindən alır. Günəş şüalarının birbaşa udulması nəticəsində havanın aldığı istilik Yerdən aldığından on dəfələrlə azdır. Yüksəklik artdıqca havanın temperaturu aşağı düşür. Troposferin üst sərhədində temperatur -55°C-yə qədər azalır. Bu, onun müqabilində baş verir ki, Yer səthindən qalxan hava genişlənir, soyuyur. Su buxarının kondensasiyası zamanı ayrılan istilik olmasaydı, o daha soyuq olardı.

Troposferdən yuxarıda daim aşağı temperatura malik olan tropopauza (yun. "pauzis" - qurtarma) yerləşir. Günəş şüalarının dik düşdüyü və ya demək olar ki, qurunun və dənizin bərk qızdığı tropik enliklərdə bu qat 14-16 km hündürlükdə yerləşir. Günəş şüalarının Yer səthinə maili düşdüyü və zəif qızdırdığı qütb enliklərində tropopauza aşağıda - 8-10 km hündürlükdə olur.

Tropopauzadan yuxarıda yerləşən qat stratosfer (yun. "stratum" - lay) adlanır. Yüksəlişin ölçüsünə görə hava, onda əvvəlcə yavaş, sonra isə sürətlə, 50 km-ə yaxın yüksəklikdə təqribən -3°C-yə qədər qızır. Bu, hər şeydən öncə, ozon (O3) tərəfindən ultrabənövşəyi günəş şüalarının udulması sayəsində baş verir.

Ozon qatından yuxarıda - mezosferdə (yun. "mezos” - orta) temperatur yenidən hündürlükdən asılı olaraq azalmağa başlayır. Havanın yenidən qızması termosferdə (yun. "termos" - isti) baş verir. Bunun da başlıca səbəbi ultrabənövşəyi şüaların udulması və atmosferdəki qaz atomlarının və molekullarının ionlaşması və elektronlaşmasıdır. 1000 km-dən yuxarı ekzosferdə (yun. "ekzo" - kənar) qaz hissəcikləri (əsasən hidrogen) yerətrafı kosmik məkana səpələnir və bizim planetin hüdudlarını birdəfəlik tərk edir.

Atmosferin 50 km-dən yuxarıda yerləşən qatları elektriki keçirir və radiodalğaları əks edir. Bu isə Yerin ətrafında uzaq radioəlaqələr yaratmağa imkan verir. İonlar çətin kimyəvi reaksiyalar zamanı yarandığı üçün, atmosferin yuxarı qatlarını (mezosferi və termosferi) da ionosfer adlandırırlar. Günəş radiasiyasının təsirilə atmosferin yuxarı qatlarında müntəzəm olaraq işıqlanma yaranır. Onun ən effektli forması qütb parıltısıdır.

Qeyd edilən atmosfer qatlarının, demək olar ki, hamısını Günəş sisteminin atmosferə malik olan digər planetlərində də aşkar etmək olar. Stratosfer yalnız təkcə Yer kürəsində mövcuddur. Onun ozon qatı həyatın yaranması üçün nadir şərait yaradır.